We hebben er bijna een eeuw op moeten wachten, maar dan heb je ook wat: de eerste cao met een minimumtarief voor zelfstandigen zonder personeel. Al sinds 1927 voorziet de wet hierin, maar dinsdag heeft minister Koolmees van Sociale Zaken de allereerste cao algemeen verbindend verklaard waarin zo’n bodemtarief is geregeld: die voor architecten. Alle werkgevers, werknemers en opdrachtnemers in de sector moeten zich eraan houden.
‘Een belangrijke doorbraak’, zegt cao-adviseur Esther Koot, die met Huub de Graaff heeft gewerkt aan wat zij de ‘collectieve arbeids- en opdrachtovereenkomst’ (caoo) noemen. ‘Het is een kleine stap, maar een enorme opening dat de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (NBA) en de bonden hier hun nek voor hebben uitgestoken’, vult De Graaff aan. De afspraak dat werk- en opdrachtnemers elkaar niet kunnen beconcurreren op arbeidsvoorwaarden kan de zzp’ers uit de juridische schemerzone trekken waar ze al jaren in verkeren.
Koot en De Graaff verwachten dat de journalistiek, de kunsten en andere sectoren waar zelfstandige professionals werken dit gaan oppakken. ‘Thomas Bruning van journalistenbond NVJ zit al op het vinkentouw’, zegt De Graaff. ‘Ook de bouw, voor zover niet met eigen materiaal, en de zorg lenen zich goed voor een caoo.
En ik weet zeker dat de Kunstenbond een voorstel langs deze lijnen gaat neerleggen bij de Nationale Opera en Ballet.’ Hij verwijst naar het proces dat de bond tegen de NO&B wil aanspannen, omdat meer dan de helft van de 120 leden van het operakoor als schijnzelfstandige zou worden afgescheept met hongerloontjes.
Draagvlak
Vier jaar geleden lag er al een eerste voorstel voor een architecten-caoo, als ‘proeftuin’ voor vernieuwing van de arbeids- en opdrachtsvoorwaarden. Mededingingswaakhond Autoriteit Consument & Markt (ACM) ging er toen dwars voor liggen en Sociale Zaken boog mee.
Zelfstandigen zijn immers ondernemers en die mogen op grond van de Mededingingswet geen onderlinge afspraken maken over hun tarieven. De Graaff: ‘Ze voelden dat de tijd er nog niet rijp voor was en vonden een stok om de hond mee te slaan.’
Voor de herkansing ging het duo Koot en De Graaf op zoek naar meer draagvlak in de polder. Ze nodigden de ACM nadrukkelijk uit om mee te denken, maar daar bleek het denkproces al in volle gang te zijn. De nieuwe voorzitter Martin Snoep liet weten dat de broedende kip beter met rust kon worden gelaten, aldus Koot. In juli kwam de ACM met een nieuwe leidraad, waarin staat dat het kartelverbod niet geldt voor zelfstandigen die ‘zij aan zij’ hetzelfde werk doen als werknemers.
Toch moesten de drie betrokken ministeries nog lang wikken en wegen alvorens Koolmees dit keer wel zijn zegen gaf aan deze ‘noviteit.’ Obstakel was de eeuwige tegenstelling tussen de fiscale zelfstandigheid en economische afhankelijkheid van de zelfstandige.
Daar werd iets op gevonden. Concurrentie op arbeidsvoorwaarden wordt uitgesloten door het cao-tarief als ijkpunt op te nemen voor goed werkgeverschap, zoals dat in de wet is verankerd. Goed opdrachtgeverschap komt daar nu bij.
‘De maatschappij is veranderd en de ACM is bijgedraaid. Er zijn inmiddels meer dan een miljoen zzp’ers’, analyseert De Graaff. Ook binnen de architectenbranche zijn de bordjes verhangen. In 2008 waren er 14.500 werknemers, in 2016 nog maar 6500. Maar bij de Kamer van Koophandel staan nu 4000 eenmansbureaus ingeschreven. Die voeren soms zelfstandig opdrachten uit en schuiven soms aan bij andere bureaus. In 2018 bedroeg de brancheomzet €1 mrd.
De architecten-cao sluit aan bij het ‘zij-aan-zijprincipe’ van de ACM. Als een zelfstandige in vergelijkbare omstandigheden vergelijkbare werkzaamheden verricht, moet hij 150% van het brutowerknemersloon krijgen, anders ontstaat een rechtsvermoeden van werknemerschap, dat bij de cao-geschillencommissie moet worden gemeld.
Hoewel zzp’ers niet rechtstreeks als onderhandelende partij zijn vertegenwoordigd, genieten ze op deze manier wel rechtsbescherming. Ook werknemers zijn beschermd tegen concurrentie van ‘onderkruiper’. De Graaff verwacht overigens weinig meldingen. ‘Dit gaat regulerend werken.’
Geen gepamper
De 150% klinkt als een mooi rond percentage, maar is geen nattevingerwerk, verzekert hij. ‘Het is een optelsom van toeslagen voor een arbeidsongeschiktheidsverzekering (aov), pensioenreservering, vakantiegeld, beroepskosten en vakliteratuur. Daar zijn we samen met de FNV en de accountants twee keer overheen gegaan.’
De zzp’ende architect blijft zelf verantwoordelijk. ‘Ze worden niet gepamperd’, benadrukt Koot. De twee (zelfstandige) cao-adviseurs zijn verklaard tegenstander van de verplichte aov voor zzp’ers in het pensioenakkoord en ook van een verplicht zzp-pensioen.
Na vier jaar trekken en duwen hebben De Graaff en Koot het gevoel dat ze in een persoonlijke missie zijn geslaagd. ‘We zijn er vier jaar mee bezig geweest om draagvlak te vinden. De hele polder worstelt met het zzp-probleem, de vakbonden, de politiek, economen, juristen en ga maar door. De FNV verdient echt een compliment dat ze met deze vernieuwende cao meegaan, want ze vonden de loonstijging van 5% in twee jaar eigenlijk veel te laag.’
De Graaff: ‘Het interessante is dat alle polderpartijen bezig zijn geweest met het dikke verhaal over schijnzelfstandigen, dat maar in het moeras blijft steken. De commissie-Borstlap kijkt nu naar de grondslagen voor regulering van de arbeidsmarkt, juristen maken dat al praktisch met een nieuw wetboek voor alle werkenden. Wij tillen er één element uit, waar de rest niet veel oog had. De cao voorziet in een leemte.’